مراسم قالی شویان هرساله در دومین جمعه مهرماه در مشهد اردهال کاشان برگزار می شود. این مراسم تنها مناسبت مذهبی است که براساس تقویم هجری شمسی می باشد.
مراسم قالی شویان ، تنها مناسبت مذهبی با تقویم شمسی
مراسم قالی شویان هرساله در دومین جمعه مهرماه در مشهد اردهال کاشان برگزار می شود. این مراسم تنها مناسبت مذهبی است که براساس تقویم هجری شمسی می باشد. پس از واقعه شهادت حضرت سلطان علی، «فینی» ها با خود عهد بستند که تا دارِ قیامت، هرسال یکبار در سیزدهمین پاییز، یا در دومین جمعه پاییز که مقارن با روز خاکسپاری شهید اردهال است، به زیارتش به مشهد اردهال بیایند و یاد واقعه شهادت و مراسم خاک سپاری او را در سالگرد شهادتش با مراسم قالی شویان زنده نگه دارند.
این مراسم در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده و در دسامبر ۲۰۱۲ در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
موقعیت جغرافیایی مشهد اردهال
اردهال یا مشهد اردهال، نام دهستانی از شهر نراق از توابع شهرستان دلیجان استان مرکزی است. دهستان اردهال از شمال غرب به قمصر، در ۴۹ کیلومتری غرب کاشان، ۴۲ کیلومتری جنوب قم و بر سر راه دلیجان به کاشان قرار دارد.
دهستان مشهد اردهال در دره و دشتی واقع شده که از شامل غرب به جنوب شرق کشیده شده است. طول این دره در حدود ۱۶ کیلومتر و عرض آن حدود ۳ تا ۴ کیلومتر است. چهارطرف این دشت را کوه و تپه های بلند و کوتاه در برگرفته اند.
آب نهر ارهال در چند کیلومتری زیر دهستان به رودخانه بَرزُک می ریزد. امروزه آب بیشتر این قناتها و چشمه ها به سبب خشکسالی پیاپی، کم یا خشک شده است.
دهستان مشهد اردهال دارای ۷ آبادی به نامهای خاوه، کُرَه جار، غیاث آباد، جوشَق، کِرمِه، لارون و ریجان است. بنابر آمار سرشماری عمومی نفوس سال ۱۳۷۵، جمعیت آن ۲۸۸۶ نفر بوده است.
بیشتر مردم اردهال زارع و باغدار هستند و محصول عمده آنها گندم و جو، هندوانه و خیار است. میوه باغهای اردهال از نوع میوه های سردسیری مانند گردو، زردآلو، بادام و قیسی است. قالی بافی مهمترین صنایع دستی اردهال بوده و معروف است که می گویند، « قالی اردهال هر چه شسته شود، نونَوارتر است.»
مشهد اردهال، سرزمینی مقدس
اردهال برای مردم آن، سرزمینی مقدس به شمار می آید. ریشه این تقدس از کوههای درهم و پیوسته ای برخاسته که در گذشته، برفراز این کوه ها نیایشگاه ها و آتشکده هایی ووجود داشت. مردم پیش از گرویدن به اسلام در آنجا گردهم آمده و به دعا و نیایش می پرداختند که هنوز آثاری از آنها در کوههای اردهال باقی مانده است.
ظاهرا به سبب همین نیایشگاه های کوهستانی، رشته کوه های این مکان را « اردهار » یا « اردهال » به معنای پاکی و تقدس نامیده بودند.
در دوره اسلامی هم مردم، سرزمین اردهال را به سبب وجود چند مزار مقدس از امامزادگان شیعه و پیوند نزدیک معنوی با دارالایمان قم مقدس می شمرده اند. ذکر تقدس و پاکی سرزمین اردهال در دایتهای تاریخی و مذهبی، جسته گریخته همراه با وصف ارض قم آمده است.
بقعه و بارگاه امامزاده
ساختمان بقعه حضرت امامزاده سلطان علی در دامنه کوهی مشرف به دره گسترده و خشک ارهال، در زمینی به مساحت تقریبی ۳،۰۰۰ متر مربع ساخته شده است. این بقعه در میان دو روستای باری کوسف و جوشق قرار دارد. ایوان و بارگاه کنونی امامزاده چنان باشکوه و زیبا است که به قولی چنین بارگاه باشکوهی را حتی «ائمه بقیع در خود مدینه نداشته اند».
بنا بر گفته مطلعان، بنای اولیه بقعه، یک چهار طاقی ساده بوده که تاریخ آن به دوره بوئیان، در اواخر قرن چهارم هجری می رسیده است. در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هجری، مجدالدین نامی از اشراف راوند کاشان، بقعه و گنبدی بر بارگاه ساخت و دیوار و بارویی دور تا دور آن کشید. ایشان همچنین امکاناتی چون آب انبار، گرمابه، کاروانسرا، بازارچه، مهمانسرا، باغ و بوستانی پیرامون آن بنا کرد.
در قرن نهم هجری و در زمان شاهرخ تیموری، ساختمان بقعه را تعمیر کردند و بخش هایی چون مناره ها، نقاره خانه و دو صحن عتیق و صفای کنونی و جلوخان را به آن افزودند. داخل سقف چهارطاقی بقعه را هم نقاشی کرده و گنبدی مدور را با کاشی های نرهّ ای الوان و ساقهء آن را با یک رده قطاربندی کاشی معرّق پوشاندند.
در دوره صفوی، گنبد بقعه را با کاشی های زرد طلایی منقّش به نقش و نگارهای اسلیمی و گل و بوته های رنگین آراستند. همچنین ساختمان غرفه های صحن و بیوت های پیرامون بقعه را توسعه دادند.
امروزه، در ساختمان بقعه، آثاری از برخی شاهان صفوی با کتیبه هایی همراه نان تعمیرکنندگان آنها بازمانده اند.
در دوره قاجار، برخی از بناهای بارگاه امامزاده را تعمیر کردند و دو گلدسته بلند بر روی دو گوشواره ایوان بزرگ و مناره های کوچک دو سوی آن را با کاشی های معرّق پوشانده و تزئین کردند.
لازم به ذکر است که سهراب سپهری نیز در این زیارتگاه دفن شده است.
[tour_carousel title=”تورها مشهد اردهال” title_underline=”on” description_words_limit=”20″ tour_category_ids_condition=”IN” tour_ids=”1977,3834″ slides_number=”2″ show_categories=”on” arrow_style=”light” order=”DESC” orderby=”date”]
تاریخچه مراسم قالی شویان
در روایتهای محلی که هنوز سند محکمی بر صحت آن وجود ندارد، این مراسم را با شهادت حضرت سلطان علی، فرزند امام محمدباقر (ع) مرتبط می دانند. پس از حضور فرزند امام در این محل و گسترش نفوذ تشیع، حاکمان اردهال از ترس گسترش نفوذ شیعه، پس از جنگی نابرابر حضرت را به شهادت می رسانند. به روایتی فینی ها پیکر امامزاده را در یک تخته قالی می گذارند و به سر جوی آبی که اکنون به نهر شازده حسین معروف است می برند و غسل می دهند.
پس از آن « فینی » های دلسوخته و داغدار، به خونخواهی شهیدان دشت اردهال برخاستند و با همان چوب ها و چماق ها و بیل های خود به تعقیب قاتلان امامزاده و شهیدان دیگر پرداختند و کین خواهی کردند.
در گذشته محل مزار امامزاده به نام مشهد اردهال شناخته و مشهور نبود. اما به مناسبت شهادت حضرت سلطان علی در این محل، اردهال را «مشهد سلطان علی» یا « مشهد اردهال » می گویند. همچنین به سبب حرمت تخته قالی که پیکر امامزاده علی را روی آن قرار داده و قالی را به جای پیکر او غسل داده و شسته اند، « مشهد قالی » یا « مشهد قالی شورون » (قالی شویان) می نامند.
پس از واقعه شهادت آن حضرت، «فینی» ها با خود عهد بستند که تا دارِ قیامت، هرسال یکبار در سیزدهمین پاییز، یا در دومین جمعه پاییز که مقارن با روز خاکسپاری شهید اردهال است، به زیارتش به مشهد اردهال بیایند و یاد واقعه شهادت و مراسم خاک سپاری او را در سالگرد شهادتش با مراسم قالی شویان زنده نگه دارند.
این مکان در ایام قدیم در روستای بارکَرَسب یا باری کرسف قرار داشته و به «مشهد بارکرسب» و «مشهد امامزاده علی» نیز مشهور بوده است. بارکرسب یکی از قدیمی ترین روستاهای این منطقه بوده و اکنون تابع دهستان نیاسر کاشان است. مشهد اردهال یا مزار حضرت سلطان علی حدود یک کیلومتر با روستای بارکرسب فاصله دارد.
«جمعهء جار» پیشوازی بر مراسم قالی شویان
یک هفته پیش از مناسک قالی شویان، معمولاً در نخستین جمعه از فصل پاییز، مراسم جار در فین و کاشان برگزار می گردد. این جمعه که در میان کاشی ها و فینی ها به «جمعهء جار» معروف است، روز فراخوانی مردم به مراسم قالی شویی در مشهد اردهال است. هرسال دو روز جمعه جار، چند جارچی در محلات فین و محله بازار کاشان و دهکده خاوه راه می افتند و گشن زنان به روش و سنت آبا و اجدادی خود، با بانگ بلند و آوازی خاص، مردم را از فرا رسیدن روز موعود قالی شویان و هفته زیارت امامزاده سلطان علی آگاه می کنند. این سنت در کمتر از یکی دو روز در همه شهرها و دهات، به خصوص شهرها و دهات نطنز، قم، محلات، ساوه، دلیجان، یزد، آشتیان و اصفهان پراکنده گشته و جار زده می شود.
تعیین روز قالی شویی و اعلام آن به مردم بر عهده بزرگان و ریش سفیدان فینی است. این گروه روز مراسم قالی شویان را معمولا در دومین جمعه پاییز تعیین می کنند. در صورت تداخل این مراسم با روزهای سوگواری و یا جشن های مذهبی دیگر، مراسم را به یک هفته قبل یا یک هفته بعد می اندازند. پیش یا پس انداختن جمعه قالی شویی نبایستی به قبل از مهر یا بعد از ۱۷ مهر بیفتد.
«جمعهء قالی» روز قالی شویان
دومین جمعه پاییز، روز قالی شویان در مشهد اردهال است. در روز قالی، دهها تن زن و مرد از شهرها و روستاهای ایران، بخصوص از آبادی های حاشیه کویر، برای حضور در مناسک قالی شویان و تماشای آداب آن در مشهد اردهال گرد می آیند. در این روز زائران و تماشاچیان همه شبستان ها، حجره ها و آرامگاه های خصوصی در صحن های آستانه امامزاده شازده حسین در «باری کرسب» و همه اتاق های خانه های این آبادی را پر می کنند.
گروهی از زائران و مسافران هم در چادرهایی که در دشت و دامنه کوه و تپه بر پا می کنند، یا روی جُل و پضلاسی که در \وشه و کنار فضای اطراف زیارتگاه می گسترند، جای می گیرند.
آداب قالی شویان
مراسم قالی شویان به چند بخش اصلی شامل گردهمایی مردم در کنار نهر شازده حسین، طی مسیر میان دو امامزاده و حرکت چوب ها، مراسم سخنرانی و تحویل قالی مخصوص امامزاده، تشییع قالی مخصوص تا نهر شازده حسین، شستشوی نمادین قالی مخصوص و مراسم لعن خوانی (دیگر برگزار نمی شود) و تشییع و برگرداندن قالی مخصوص به آستانه امامزاده سلطان علی تقسیم می شود که در ادامه مختصری به آن پرداخته می شود.
گردهمایی مردم در کنار نهر شازده حسین
در ابتدای مراسم نمادین، مردان و جوانان محله فین کوچک (فین سفلی) که با چماق ها و چوب دست های تراشیده و مخصوص خود، ضمن داشتن پیراهن سیاه بر تن، به کنار نهر آب داخل فضای حیاط امامزاده شازده حسین می روند. در حالی که مردم به خط ایستاده اند، مردان محله فین بزرگ (فین علیا) هم با چوب دست های خود در حیاط صحن گرد می آیند و همه به استقبال جوانان فین کوچک، به شازده حسین می روند. پس از پیوستن آن ها به جمع، چند تن از بزرگان فینی به جمع آوری اعانه از مردان چماق بدست فینی می پردازند.
طی مسیر میان دو امامزاده و حرکت چوب ها
پس از جمع آوری اعانه، فینی های چوب به دست دو محله، در یک دستهء بزرگ به سوی بقعهء امازاده سلطان علی راه می افتند. افراد در حالیکه چماق ها و چوب دست های خود را در هوا و بالای سر خود تکان می دهند، «یا حسین، یا حسین» گویان فاصله میان دو امامزاده را از مسیل درّه که حدود ۸۰۰ متر است، می پیمایند.
دسته فینی از گذرگاه درّه وارد ضلع جنوبی امامزاده و از آنجا وارد صحن پاپک می شوند. در این صحن، پس از درنگی کوتاه و لعن «پاپهنک آرانی»، بعد از پله پاپک، به صحن «صفا» می روند. در طول مسیر، باز هم چوب ها در هوا تکان داده و «یا حسین، یا حسین» گویان تا ایوان صحن «صف» حرکت خود را ادامه می دهند.
مراسم سخنرانی و تحویل قالی مخصوص امامزاده
در این هنگام، رئیس و نمایندهء سازمان اوقاف و چند تن از مقامات و معتمدان محلی و هیئت امنای آستانه که در ایوان «صفا» ایستاده اند، به استقبال دسته فینی ها می روند. بعد خطیبی، خطبه ای می خواند و در مناقب و فضایل حضرت سلطان علی، سخنانی ایراد می کند. سرانجام با ذکر مصیبت سیدالشهدا به سخنانش خاتمه می دهد.
پس از سخنان خطیب، یکی از ریش سفیدان فینی، اعانه ای را که از فینی ها جمع کرده است، به عنوان هدیه و شیرینی به متولی یا سرپرست خادمان آستانه می دهد و آوردن قالی مخصوص امامزادهء شهید، از آستانه مبارک حضرت امامزاده سلطان علی را درخواست می کند. خادمان نیز یک تخته قالی لوله شده را که رویش یک تکه پارچه سیاه کشیده شده، از داخل حرم امامزاده بیرون آورده و به بزرگان فینی می سپارند.
تشییع قالی مخصوص تا نهر شازده حسین
این تخت فرش حرم، ضمن «یا حسین، یا حسین» گویان جوانان، بر دوش و گاهی دست آنها، از میان جمعیت عبور کرده و از صحن صفا به صحن «پاپک» می بردند. از اینجا به بعد با «قدم سعی» یعنی با گام هایی تند و شتابان و ولوله، قالی را به سرچشمهء نهر شازده حسین، در مقابل زیارتگاه می برند. این قدم سعی، تمثیلی از کوشش هاجر برای رساندن اسماعیل به چشمهء آبی در صحرای خشک و تفیدهء مکه، است.
در پبشاپیش دستهء حاملان قالی، مردی میان سال از اهالی چهل حصاران کاشان، سوار بر اسب حرکت می ند. این مرد، جانماز ترمه ای را بر روی شانهء راستش حمل می کند که مظهر و نمادی از جانماز حضرت امامزاده سلطان علی می باشد. این دسته به همراه گروهی از مردم «خاوه» که عَلَمی پوشیده با پارچه های سبز را می کشند، در پی حامل جانماز حرکت می کنند.
پس از رسیدن بر سرچشمه، قالی کِشان، قالی را در کنار نهر روی زمین گذاشته و در حالیکه چوب هایشان را پیاپی در هوا تکان می دهند، دور آن حلقه می زنند. در این هنگام، یعنی پیش از آداب شستن تمثیلی قالی امامزاده، مراسم لعن خوانی انجام می گیرد.
مراسم لعن خوانی
در قدیم، بر سرچشمه مردی از دهکدهء جوشفان اِستَرک (سرک جوشقان) که سنت لعن خوانی در خانوادهء او مرسوم بوده، روی بلندی، یا سکو، یا منبری می رفت و زبان به دعا و لعن می گشود. ابتدا، لعن خوان با صدایی رسا و آهنگین حضرت سلطان علی و اجدااد و نیاکان مردم فین و خاوه را تجلیل و دعا می کرد و برای شادمانی روح آنان طلب رحمت و آمرزش می نمود.
بعد، به لعن و نفرین و سبّ قتلان امام حسین (ع) و شهیدان کربا و حضرت سلطان علی می پرداخت. این لعن شامل همه سران، سرکردگان قوم ظلم و جور، کسانی که در شهادت رساندن امامزاده نقش داشتند و خلاصه همه سران طایفه های نراقی، کره جاری و نشلگی می شد. این مراسم از هیجان انگیز ترین و پرشورترین صحنه های مناسک قالی شویان بوده است.
البته چنین سال است که رسم لعن خوانی برافتاده و دیگر کسی در مراسم قالی شویان، لعن خوانی نمی کند.
شستشوی نمادین قالی مخصوص
برای شستن قالی، یا غسل دادن قالی شهید، چوب به دست های فینی سر چوب های خود را در آب چشمه فرو می کنند و بیرون می آورند. سپس قطراب آب چوب ها را روی قالی و مردمی که دورادورشان ایستاده اند، می پاشند. به این شیوه، قالی را که نمادی از شهید دشت اردهال است، به صورت تمثیلی می شویند و غسل می دهند.
تشییع و برگرداندن قالی مخصوص به آستانه امامزاده سطان علی
پس از پایان آداب شست و شو، قالی را دوباره به دوش گذاشته و از گذرگاهی در پای کوه اردهال که به در شرقی آستانه امامزاده منتهی می شود، به صحن سردار یا صحن فینی ها می برند. در بازگرداندن قالی به آستانه، «خاوه» ای ها و شماری از فینی ها در دسته ای پیشاپیش حاملان قالی و فینی های چوب به دست، سینه می زنند و دَم می گیرند.
در طول مسیر، چوب بدستان درر تمام طول راه با تکان دادن چوب هایشان و نهیب و تهدید، مردم را از نزدیک شدن به قالی و دست زدن به آن دور و باز می دارند. پس از چندبار گرداندن قالی در صحن سردار، قالی به بالای صفّه در ایوان بقعه برده می شود. در ایوان، چند تن از بزرگان مردم فین و خامه که انتظار قالی را می کشند، به سوی حاملان قالی پیش رفته تا قالی را بگیرند. در نهایت این قالی، در مراسم خاصی توسط جوانان به بزرگان فینی تحویل داده شده و این بزرگان نیز قالی را به نمایندگان خاوه ای تحویل می دهند.
خاوه ای ها هم با تشریفات و احترامی خاص، قالی را به داخل حرم برده و به خدّام آستانه تسلیم می کنند.
در انتهای هم، در حدود ساعت یک بعدازظهر در فضایی آکنده از غم و افسوس و در برابر هزارانن چشم اشک آلود، مراسم پایان می یابد.
استفاده از مطالب با ذکر منبع آزاد است.