تابلوهای دوران قاجار ، عنوان گزارشی از تحریریه مجله گردشگری ماژلان و به نقل از بی بی سی فارسی است. همزمان با نمایشگاه “امپراتوری گل‌های سرخ: شاهکارهای هنر ایران در سده نوزدهم” یک همایش دو روزه در موزه لوور (شعبه لان) برگزار شد. سه تابلو که متعلق به نقاشان ایرانی است، اکنون در محل گالری ملی هنر در بلغارستان و در وضعیت نامناسبی نگهداری می شود. احتمالا این تابلوها مربوط به دوره مظفرالدین شاه است هستند.
در روزهای ۲۱ و ۲۲ ژوییه ۲۰۱۸، همزمان با نمایشگاه “امپراتوری گل‌های سرخ: شاهکارهای هنر ایران در سده نوزدهم” یک همایش دو روزه در موزه لوور (شعبه لان) برگزار شد. برای همایش، گروهی از پژوهشگران هنر قاجار از کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی، ایران و روسیه به لوور دعوت شده بودند تا نتایج تازه‌ترین پژوهش‌های خود را مطرح کنند.
گوینل فلانژه، برگزار کننده نمایشگاه و همایش می‌گوید گرچه موضوع هر دو هنر قاجار است ولی در واقع دو موضوع گوناگون در آنها مطرح شد: “تاکید ما در همایش، آثار منتشر نشده و کمتر شناخته شده از هنر قاجار بود؛ موضوعی که هم برای پژوهشگران اهمیت دارد و هم برای افرادی که به شکل عمومی به هنر قاجار علاقه دارند. از این جنبه، رویکرد همایش با نمایشگاه کاملا متفاوت بود.” خانم فلانژه اضافه می کند که همایش، پژوهشگران را برای گزینش موضوع کاملا آزاد گذاشته بود.
کشف تابلوهای دوران قاجار در انبارهای بلغارستان
در بخش آغازین همایش، ایوان سانتو، مدیر بخش ایران شناسی دانشگاه اُتوُش لوراند در بوداپست، به پنج نقاشی نفیس قاجار پرداخت که اکنون در بلغارستان و اسلواکی نگهداری می‌شوند. سه نمونه از این نقاشی‌ها که آقای سانتو موفق به دیدن آنها شده، سالهاست که در گالری ملی هنر بلغارستان انبار شده و گردانندگان موزه حتی نمی‌دانستند که تابلوها در ایران کشیده شده‌اند. این ایران شناس مجارستانی می‌گوید: “یکی از دوستانم که در آنجا کار می‌کند با من تماس گرفت و گفت سه تابلو در انبارشان وجود دارد که نمی‌دانند از کجاست و تنها حدس می‌زنند مربوط به عثمانی باشد. زمانی که به آنجا رفتم دیدم سه هنرمند ایرانی در دوره قاجار آنها را کشیده‌اند.”
ایوان سانتو می‌افزاید: “نمونه‌های مشابه با این سه تابلو در فرانسه هم وجود دارد ولی نکته جالب این است که این تابلوها در صوفیه چه می‌کنند. تنها احتمالی که می‌دهم این است که تابلوها مربوط به زمانی است که مظفرالدین شاه مدت کوتاهی در صوفیه اقامت گزید. کاخی که محل استراحت او بود همین ساختمانی است که اکنون محل گالری ملی هنر در بلغارستان است. این سه تابلو هیچگاه در دید عموم نبوده و اکنون در وضعیت نامناسبی هستند. اما امیدوارم مسئولان موزه برای ترمیم آنها اقدام کنند چون تازه متوجه ارزش هنری آنها شده‌اند.”
نسخه مصور هزار و یکشب و هنرمندانی در سایه
تنها سخنرانی که از ایران در همایش حضور داشت علی بوذری، پژوهشگر نسخه‌های خطی بود. او در سخنرانی‌اش به نمونه‌هایی از نسخ خطی در دوره قاجار پرداخت که در دسترس عموم نیستند. سخنرانی او به طور خاص به آثار میرزا حسن (فرزند آقا سید میرزا اصفهانی) اختصاص داشت که به باور بوذری، پُلی میان هنر عوام و درباری در زمان قاجار است.
علی بوذری در سخنرانی خود تلاش کرد با بررسی شباهت‌های کار میرزا حسن و تصاویر نسخه خطی و مصور “هزار یک شب”، همکاری این تصویرگر را با آفرینندگان آن کتاب به اثبات برساند. این اثر توسط گروهی از هنرمندان ناشناس و با مدیریت هنری صنیع الملک، نقاش‌باشی ناصرالدین شاه، مصور شده و شناسایی تصویرگران از موضوع‌های مورد بحث میان پژوهشگران هنر قاجار است. این اثر تنها نسخه مصور خطی از “هزار و یکشب” به زبان پارسی است که بیش از ۳۶۰۰ تصویر در خود دارد؛ رکوردی در میان نسخه‌های خطی مصور پارسی.
علیرغم اهمیت این نسخه، دسترسی به آن حتی برای پژوهشگران چندان ساده نیست ولی در نمایشگاه کنونی در لوور، برای نخستین بار تعدادی از تصاویر آن به صورت دیجیتال برای نمایش در فضای نمایشگاه از تهران ارسال شده است.
جای خالی آثار کمال الملک در همایش و نمایشگاه
تعدادی قابل توجهی از نقاشی‌های دوره قاجار در نمایشگاه “امپراتوری گل‌های سرخ” ارائه شده‌اند اما از آثار کمال الملک، یکی از مشهورترین نقاشان این دوره، تنها دو اثر به چشم می‌خورد: نمایی از “کاخ گلستان” که از تهران به لوور آورده شده و دیگری پرتره‌ای که نقاش از خودش کشیده و از موزه هنر اسلامی در دوحه به امانت گرفته شده است. لیلا دیبا، پژوهشگر هنر قاجار، ابراز شگفتی می‌کند که توجه به آثار این نقاشِ افسانه‌ای دوره قاجار در نمایشگاه بسیار ناچیز بوده و در همایش هم به آن پرداخته نشده است.
لیلا دیبا که در سال‌های پیش از انقلاب، مدیر موزه نگارستان (ویژه هنر قاجار) در تهران بوده، یکی از مهمترین دلایل این بی‌توجهی را رویکرد کاخ گلستان می‌داند. او می‌گوید: “افرادی که در این موزه به مدیریت گماشته شده‌اند متخصصان هنری نیستند که درکی از شیوه کار و ارزش آثار داشته باشند. این افراد به شدت نگران هستند که مبادا موقعیت کاری خود را از دست بدهند. ما هنوز یک کاتالوگ با جزییات دقیق نداریم تا مشخص شود چه آثاری از کمال الملک در چه اندازه‌ای در کاخ گلستان وجود دارد و کارهایی که به شکل پراکنده در این زمینه انجام شده پاسخگوی کار جدی پژوهشی نیستند.”
لیلا دیبا که به اتفاق مریم اختیار، سرپرست بزرگترین نمایشگاه هنر قاجار در سال ۱۹۹۹ در موزه بروکلین (نیویورک) بوده، خود نیز در سخنرانی‌اش به تاثیر هنرمندان معاصر ایران از عکس‌های دوران قاجار پرداخت. او در سخنرانی‌اش گفت حتی در زمان پهلوی که عکس‌های قاجار به شکل مدونی در اختیار هنرمندان قرار نداشت، چهره‌هایی مانند اردشیر محصص، قاسم حاجی‌زاده و کاوه گلستان از روی کارت پستال‌ها و مجموعه‌های خصوصی، از عکس‌های قاجار در آثارشان الهام گرفتند؛ آنها در جستجوی سرچشمه های ایرانی برای آفرینش بودند و عکس‌های قاجار این نقش را برایشان ایفا کرد.”
تاکید بیش از حد همایش بر زبان فرانسوی
گرچه سخنرانان و شنوندگان در همایش هنر قاجار از کشورهای گوناگون به فرانسه آمده بودند ولی گردانندگان، تاکید بیش از اندازه‌ای به کاربرد زبان فرانسوی به خرج دادند. مدیر موزه و سرپرست هنری نمایشگاه هر دو به فرانسوی سخنرانی کردند و برگردان انگلیسی سخنرانی‌هایشان را به صورت چاپ شده در میان شرکت کنندگان پخش کردند.
سخنرانی یکی از پژوهشگران درباره نقاشی‌های زیرلاکی قاجار اما تماما به فرانسوی بدون هیچگونه ترجمه اعم از چاپی یا همزمان ایراد شد که تعجب برانگیز بود. چکیده سخنرانی‌ها در این همایش بین‌المللی نیز تنها به زبان فرانسوی در یک جزوه در اختیار شرکت کنندگان قرار گرفت. این شیوه حتی در کاتالوگ کامل نمایشگاه نیز اعمال شده بود که آن را محدود به افرادی می‌کند که با زبان فرانسوی آشنایی دارند.
منبع: بی بی سی فارسی