آیین های محلی محرم و عاشورا به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است. این آیین ها از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است. این مراسم در شهرهای مختلف با رسوم متفاوتی برگزار میشود.
آیین های محلی محرم و عاشورا در شهرهای ایران
آیین های محلی محرم و عاشورا به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است. این آیین ها از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است. این مراسم در شهرهای مختلف با رسوم متفاوتی برگزار میشود. در ادامه این آیین ها به تفکیک استان های مختلف معرفی شده است.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان آذربایجان شرقی
آذربایجان شرقی یکی از قدیمی ترین آئین ها و رسوم عزاداری را در خود جای داده که سیاه پوش کردن بازار ها و برخی رسوم دیگر از این حمله هستند.
سیاهپوش شدن بازار تبریز – بزرگترین بازار مسقف ایران
اغلب محل های کسب و کار در ایران، در ایام محرم طبق روال هرساله، مغازه خود را سیاه پوش می کنند. بازار تبریز هم که عنوان بزرگترین بازار مسقف ایران را یدک می کشد. از این قاعده پیروی می کند. این آیین ویژه، بازار تبریز را به یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین مراسم‌های عزاداری در کل کشور تبدیل کرده که از هشتم تا ۱۲ محرم هر سال برگزار می شود.
شال باغلاماق در ایلخچی
مراسم پخت و پخش احسان یکی از آیینهای محرمی مردم شهر ایلخچی از بخشهای شهرستان اسکو در آذربایجان شرقی است. در این آئین و از قدیم الایام، نان بصورت سنتی پخته شده و در سفره های پارچه ای پیچیده شده و موقع شام گسترده می شوند که به نام شال باغلاماق نام گرفته است .
سپس این نانها توسط خادمان مساجد، به عنوان نذری و احسان به در منزل مردم تحویل داده می شود تا افراد مریض هم از این سفره متبرک بی‌نصیب نمانند.
تخته چالانار در ایلخچی
تخته چالانار رسم دیگر سنتی شهر ایلخچی است. این مراسم، که صبح اول محرم شروع می شود به عنوان مراسم «تخته زنی» و یا به زبان محلی « تخته چالانار » نامیده می شود. روش اجرای این سنت به این شکل است که درآوردن صدای دوتکه چوب هم‌شکل در موقع صبح، اعلان شروع عزای حضرت امام حسین (ع) و شهدای کربلا محسوب میشود.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان آذربایجان غربی
آذربایجان غربی یکی از استانهایی است که جلوه وحدت ادیان در آن درخشان است. در ماه‌های محرم و صفر در این استان، مردم اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت‌ها، از هر حرکتی که به نوعی بیانگر سرور و شادی باشد، دوری می‌جویند.
در اعتقادات مردم محلی، توسل به دستههای عزاداری برای شفای بیماران از امام حسین (ع) جایگاه ویژه‌ای دارد. اهمیت این اعتقاد به نحوی است که بارها مشاهده شده بیمارانی از هموطنان مسیحی مقیم شهرهای استان، نیز در مسیر دستههای عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب حاجت کرده‌اند. در روزهای تاسوعا و عاشورا در مناطقی از شهر ارومیه که جمعیتی از اقلیت‌های دینی نیز در آن سکونت دارند، مسیحیان زیادی را می‌توان دید که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دستهها قرار گرفته و برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا اشک می‌ریزند. بر اساس برخی از مستندات تاریخی، شباهتهایی در تولد و شهادت امام حسین (ع) و حضرت مسیح (ع)، می تواند دلیل علاقه مسیحیان به امام حسین را آشکار سازد.
از نمادهای عزاداری‌های مردم آذربایجان غربی می توان از علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد حضرت اصغر طفل شیرخوار کربلا نام برد. مردم این منطقه معتقدند دادن نذری به گهواره “علی‌اصغر” موجب شفای کودکان بیمار میشود و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کارها خواهد شد.
شبیه‌خوانی نیز از جمله آیین‌هایی است که معمولا در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام میگیرد. این شبیه – خوانی‌ها به نوعی بازسازی صحنه‌های روز عاشورا در صحرای کربلا است و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین (ع) و خود آن حضرت را به تصویر می کشد.
پخش نذورات یکی از شاخصه های آیین عزاداری محرم است که از نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا به عنوان بخشی از این نذورات می توان نام برد. در برخی از امام‌زاده‌ها هم مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دستهها توزیع میکنند.
سحرگاه روز سوم محرم که در ارومیه به آن “اهل قبیله” گفته میشود، روز ویژه ای در آذربایجان غربی است. در برخی از مناطق، تعدادی از جوانان در حالی که لباس‌های عربی به تن کرده‌اند از مساجد خارج شده و اشعاری را به مضمون زیر می‌خوانند “ای اهل قبیله برویم جسم بی‌سر و بی‌کفن امام حسین (ع) را دفن کنیم .”
طشت گذاری
طشت گذاری که مشابه آن در برخی استانهای همجوار نیز مشاهده می شود، از تصاویر مختص این استان در محرم است. در این آیین، طشت‌های آب به نشانه آب فرات بر دوش ریش‌سفیدان هر محله حمل می شود. این طشت ها به مسجد برده شده و بعد از طواف مسجد، در جای مخصوص خود قرار داده می شود. سپس با خواندن دعای مخصوص طشت گذاری، پر از آب میشود. بیشتر عزاداران، مقداری از آب این طشت‌ها را به‌عنوان تبرک و برای برآورده شدن حاجتشان برمی‌دارند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان اردبیل
از تشت گذاری و شمع گردانی به عنوان آئین های عزاداری محرم مختص این استان نام برده می شود. نذری‌‌های رایج اردبیل غذای پیچاق قیمه است. این غذا با گوشت قیمه، پیاز داغ فراوان و خلال بادام پخته میشود و در پایان به تعداد نفرات تخم‌‌مرغ بر روی اضافه می شود.
تشت گذاری در اردبیل
«تشت گذاری» یا «تشت گردانی» از آیینهای عاشورا در اردبیل و بعضی از مناطق ترک زبان ایران است که اجرا میشود. در این آئین، تشت نمادی از مشک سقای کربلاست و به بسته شدن آب بر روی امام حسین(ع) و یارانش اشاره دارد. به همین دلیل عزاداران و ریش سفیدان محلی، تشت‌‌هایی را بر دوش میگیرند و وارد مساجد میشوند. مردم آب این تشت را به عنوان برکت و برای شفای بیماران خود از آن می‌‌نوشند.
شمع گردانی در اردبیل
قدمت آئین شمع گردانی به بیش از هزار سال در اردبیل رسیده و در زبان محلی به نام « شمع پایلاما » معروف است. عزاداران حسینی بعد از هشت روز عزاداری در مساجد و خیابان‌ها و محلات اردبیل، در روزی که منتسب به علمدار کربلا، حضرت ابوالفضل (ع) است، شمع روشن کرده و در سوگ آن علمدار بر سر و سینه می‌زنند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان اصفهان
وقتی نام تعزیه های باشکوه، نخل گردان، چاووش خوانی و شبیه خوانی آورده می شود، شاخص های آئین های عزاداری محرم در اصفهان در ذهن ها جسم می شوند. نذری‌‌های رایج مردم اصفهان معمولاً قیمه است ، اما در بعضی از شهرهای این استان از جمله خمینی‌‌شهر با آبگوشت از عزاداران حسینی پذیرایی می شود.
تعزیههای باشکوه در اصفهان
مردم اصفهان در ماه محرم مراسم عزاداری باشکوهی برگزار میکنند که از آئین هایی چون نوحهخوانی، سینهزنی، علمگردانی، نخلگردانی و البته تعزیه در این مراسم اجرا می شود. تقریبا در بسیاری از مناطق این استان مراسم تعزیهخوانی و پرده‌‌خوانی اجرا میشود، اما تعزیه در بعضی از شهرها مانند خمینی‌‌شهر و نجف آباد به ثبت ملی رسیده‌‌است. مثلا مراسم تعزیه خمینی‌‌شهر به صورت سیار برگزار میشود و در هر محله یکی از وقایع عاشورا بیان میشود.
آیین نخل گردانی در نطنز با قدمتی بطول ۹ قرن
آیین نخل گردانی شهر نظنز در دو مرحله طی تاسوعا و عاشورا اجرا میشود. در شب عاشورا پیرمردان نخل را با پارچه‌های مشکی و عبارات یا اباعبدالله و ثارالله تزئین میکنند و ظهر عاشورا که مردم در میدان امام حسین این شهر جمع میشوند نخل وارد میدان شده و همگی بر مصائب اباعبدالله حسین (ع) اشک ریخته و عزاداری می کنند.
چاووش‌خوانی در کاشان
یکی از رسوم عزاداری در کاشان حرکت هیئت‌های مختلف از مرکز هیئت تا بازار و برپایی مراسم عزاداری در این مکان است. نخستین دسته عزاداری که به بازار می‌رود، به نام چاووش عزا است که در آخرین روز ذی‌الحجه یعنی یک روز قبل از شروع ماه محرم به بازار شهر میآید و مردم را از فرارسیدن ماه محرم مطلع می‌کند.
در گذشته سه مجلس مهم عزاداری در کاشان در استان اصفهان شهرت داشته است. از جمله این مجلس ها، مجلس روضه خوانی بیت « آیت‌الله مدنی » است که بیش از دو قرن نسل به نسل بر پا میشود.
دومین مجلس روضه‌خوانی همه ساله در بیت « آیت‌الله یثربی پشت مشهدی » در مسجد حبیب ابن موسی (ع) برپا میشود و پیشینه یک قرن سابقه برپایی دارد.
سومین مجلس در مسجد « درب یلان » از طرف مرحوم « حاج ارباب حسن تفضلی » دو قرن پیش، از پدر وی به یادگار مانده است که هنوز همه ساله برگزار میشود.
بنا بر سنت دیرینه، دسته‌جات سینهزنی هیات‌های عزاداری کاشان باید در شب ها و ایام عاشورای حسینی از بازار سرپوشیده این شهر عبور کنند زیرا بر این باورند که هیاتی که از بازار نمی‌گذرد، عنوان و اعتبار هیاتی ندارد.
از دیگر آئین های سنتی عزاداری در کاشان، « عزاداری سقایی » است که قرن‌ها بین شیعیان خاصه در کشور ایران و عراق رایج بوده و بتدریج فراموش شده، ولی در کاشان و برخی نقاط همچنان برگزار می شود.
شبیه‌خوانی در نایین
مراسم شبیه‌خوانی و تعزیه‌داری روستای بافران نایین آئینی در نوع خود بی‌نظیر و دیدنی است؛ این مراسم در روز عاشورا برگزار میشود.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان البرز
مراسم و عزاداری هایی که در استان البرز برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن تعزیه خوانی در بَرغان ویژگی خاصی دارد.
تعزیه خوانی در بَرغان
اجرای تعزیه با قدمتی بیش از ۵۰۰ سال، مراسمی مشهور در روستای بَرغان بوده و به میراثی پایدار تبدیل‌شده است.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان ایلام
مراسم و عزاداری هایی که در استان ایلام برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن مراسم « چمر » از شاخصه های این استان است.
چمر در ایلام
ائین « چمر » مراسمی ویژه استان ایلام است که در این مراسم آهنگ عزا به‌وسیله سرنا و دُهُل نواخته میشود. نوحه‌خوانان به زبان محلی به خواندن و سرایش اشعار و آوازهایی به ذکر دلاوری‌ها سپاه امام حسین(ع) میپردازند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان بوشهر
تصویری که در ذهن ایرانیان و یا حتی بین گردشگران خارجی از عزاداری در محرم وجود دارد، دمام زنی در جنوب ایران است. آش بوشهری در وعده صبحانه، شکر پلو و قیمه بوشهری در کنار حلوای برنجی، شله زرد و حلیم هم از جمله نذری‌‌های رایج در مناطق مختلف استان بوشهر هستند.
سنج و دمام‌‌زنی در بوشهر
در بوشهر رسمی وجود دارد که در کنار برپایی دستههای سینهزنی و هنگام تعزیه‌‌گردانی، سنج و دمام هم نواخته میشود. تعداد دمام‌‌ها معمولاً هفت عدد است و ریتم یکی از آنها برخلاف بقیه است. همراه دمام، سنج هم زده میشود و البته نواختن دمام ساده نیست و به تجربه نیاز دارد که افرادی این وظیفه را برعهده میگیرند. به این افراد «اشکون زن» میگویند.
در ماه محرم مردم به سینهزنی و عزاداری میپردازند و سینه‌زن‌ها به‌صورت دایره درمی‌آیند و نوحه‌خوان‌ها نوحه می‌خوانند و همراه با آن طبل و سنج و شیپور هم می‌زنند که معروفترین آن «دمام» است.
سینهزنی سنتی در بوشهر
یکی از ویژگی‌های عزاداری‌های ماه محرم در استان بوشهر، سینهزنی سنتی بوشهر است که باشکوهی خاص و ریتمی جذاب در نقاط مختلف استان برگزار میشود و علاقه‌مندانی از نقاط مختلف استان دارد.
هم‌صدایی و همنوایی جمعیت یکرنگی، یکدلی و یگانگی جمع را بازگو می‌کند و این‌همه نشان‌دهنده ارادت و عشق مردم به پیام واقعه خون‌بار کربلا و امام حسین(ع) است.
این نوع سینهزنی بوشهر دارای سابقه‌ای طولانی است و در طول سال‌ها حفظ شده است و هم‌اکنون در دیگر نقاط کشور نیز از این نوع سینهزنی الگو گیری شده است.
مراسم سینهزنی بوشهر با نوحهخوانی شخصی که به‌عنوان پیشخوان یا سرخوان شناخته‌شده آغاز میشود. در ابتدای مراسم خردسالان، جوانان و دست‌اندرکاران مسجد گرد پیشخوان در وسط محل برگزاری مراسم حلقه‌ای دایره شکل تشکیل میدهند که به آن «بُر» میگویند.
سینه‌زن‌ها همراه با حرکت موزون پا، گرد پیشخوان می‌چرخند و با همسُرایی در جواب نوحه پیشخوان، او را همراهی میکنند. معمولاً در هنگام همخوانی سینه زده نمی‌شود.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان تهران
مراسم و عزاداری هایی که در استان تهران برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن حرکت کاروان نمادین اسرای کربلا در ورامین و آتش زده نمادین خیمه ها به عنوان رسم عربهای ساکن تهران ویژگی خاصی دارد.
حرکت کاروان نمادین اسرای کربلا در ورامین
حرکت کاروان نمادین اسرای کربلا همزمان با دوازدهم ماه محرم ازجمله برنامه‌هایی است که طی سال‌های اخیر با حضور پرشور مردم در شهرستان ورامین برگزار و به ثبت ملی نیز رسیده است.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان چهارمحال و بختیاری
مراسم و عزاداری هایی که در استان چهارمحال و بختیاری برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن خیمه سوزانی ویژگی خاصی دارد.
خیمه سوزانی
برپایی خیمه و آتش زدن آن در ایام ماه محرم و بازسازی روز عاشورا ازجمله آئین‌های این منطقه از ایران است.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان خراسان جنوبی
مراسم و عزاداری هایی که در استان خراسان جنوبی برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن مشعل گردانی ، سنگ زنی و هفت منبر ویژگی خاصی دارد. تاکنون ۳۰ مورد از آثار معنوی استان در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده که از این تعداد ۱۰ مورد مربوط به محرم و فرهنگ عاشورا است.
آئین های عزاداری در بیرجند
شهرستان بیرجند مرکز خراسان جنوبی نیز با فرارسیدن ماه محرم‌الحرام با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عزاداری میپردازند.
سخنرانی پیرامون فلسفه قیام عاشورا در اغلب مساجد و حسینیه‌های شهر و روستاهای بیرجند، سینهزنی، زنجیززنی، روضه‌خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیهخوانی ازشیوه‌های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند است.
شبیه‌گردانی، تعزیهخوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیینهای سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این شهرستان است.
مشعل گردانی روستای خور و برکوه بیرجند
برگزاری مراسم « مشعل گردانی » در روستای خور و برکوه از آئین های محلی این روستاها است. در مراسم مشعل گردانی روستای خور، مشعل به شکل استوانه‌ای است که از ۲۰ تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی ازآن‌ها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن میکنند.
سنگ زنی روستای درخش بیرجند
در مراسم « سنگ زنی » روستای درخش، سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار میگیرد.
این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیات با آهنگ نوحه سینهزنی یا زنجیرزنی انجام میدهند و یا نوحه جداگانه می‌خوانند. مردم معتقدند که سنگ زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا زده‌اند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان خراسان رضوی
مراسم و عزاداری هایی که در استان خراسان رضوی برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن مراسمی که در حرم امام رضا برگزار می شود، ویژگی خاصی دارد. نذری‌‌های رایج مشهدی‌‌ها، پذیرایی از عزاداران با نان قاق و چای شیرین در صبحانه به جای حلیم بوده، شله مشهدی و شربت هم از جمله نذورات رایج دیگر این شهر است.
شام غریبان متفاوت در حرم امام رضا(ع)
در روزها و شبهای محرم، مشهد میزبان عزاداران مختلف از شهرهای دور و نزدیک است که این افراد تمایل دارند مراسم سوگواری را در جوار امام رضا(ع) انجام دهند. در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی گروه‌‌های عظیمی از سینهزنان به سمت حرم رهسپار میشوند و در واقع مسیر نهایی دستهها حرم است. شام غریبان هم در حرم امام رضا (ع) به شیوه خاصی برگزار می شود. در این شب خادمان حرم دور یکی از بزرگترین صحن‌‌ها میایستند و شمع‌‌ها را در دست می گیرند. یکی از آنها در وسط جمع نوحه می‌‌خواند و مردم نیز شمع در دست میگیرند یا شمع‌‌هایشان را در وسط سینی بزرگی در وسط صحن قرار میدهند.
خطبه‌خوانی در حرم امام رضا(ع)
در این مراسم تمامی خدمه و حفاظ آستان قدس رضوی، جمع میشوند و شمع به دست میگیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دستههای عزاداری برگزار میکنند.
صلات در حرم امام رضا(ع)
مراسم سنتی صلات که سابقه ۳۰۰ ساله در حرم مطهر رضوی دارد به معنای دعوت به عزاداری و آواز دادن برای شروع عزاهای عمومی است که همه‌ساله در ابتدای ماه محرم بر گلدسته‌های حرم مطهر رضوی برگزار میشود.
همایش شیرخوارگان حسینی(ع)
این مراسم در نخستین جمعه ماه محرم هرسال در مشهد، مانند سه هزار نقطه دیگر ایران این شور بر پا می شود تا بزرگترین محفل شیرخوارگان حسینی در جهان اسلام در حرم رضوی برگزار شود.
مادران در این روز فرزندان شیرخوار خود را برای آشنایی با پیام کربلا مهیا کرده و به سوگ می‌نشینند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان خراسان شمالی
مراسم و عزاداری هایی که در استان خراسان شمالی برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن شبیه خوانی ویژگی خاصی دارد.
شبیه‌خوانی
در دهه نخست ماه محرم شبیه‌خوانی‌هایی که در این استان برگزار میشود و غالباً مربوط به وقایع عاشورا و روزهای نخست واقعه محرم سال ۶۱ هجری است.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان خوزستان
سنج ، دمام و بوق هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده همنوازی در آیین عزاداری ایام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بیش از ۱۰۰سال می‌رسد. آن طور که نقل شده این رسوم از کشورهای آفریقایی به دلیل مسافرت‌های دریایی مردم جنوب، به ایران آورده شده است. بوق مخصوص از شاخ بلند و پیچ دار گاو ، گاومیش ، بز و یا گوسفند ساخته میشود که دمیدن در آن و بصدا درآوردن آن کار بسیار مشکلی است.
در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج ، هفت و گاهی ۹نفر متغیر است، بطوریکه یک نفر بعنوان « اشکون » در جلو صف دمام زنان قرار میگیرد و سایر نفرات در طرفین او میایستند. در پایین صف دمام زنان ، یک سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابلای دمام زنان جای میگیرند و براساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می‌نوازند.
در این خطه نوحه اقبال بی‌نظیر عمومی داشته و مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی “ملودرام” حزن انگیز است، اجرا می شود. این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام “واحد” می‌کند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان زنجان
مراسم و عزاداری هایی که در استان زنجان برگزار می شود، مانند دیگر استان ها است ولیکن مراسم حسینیه اعظم زنجان در ایران همتا ندارد.
مراسم حسینه اعظم زنجان
مراسم ویژه حسینیه اعظم زنجان در روز هشتم محرم در یوم العباس برگزار می شود، اجتماعی که باشکوه‌ترین اجتماع حسینیان جهان محسوب میشود. این مراسم تا تا یازدهم محرم ادامه دارد.
همچنین در مراسم عزاداری دیگری در روز دهم و یازدهم محرم، « زینبیه زنجان » هم میزبان اجتماعی از هزاران زنجانی عزادار است. بزرگی این مراسم به نحوی است که حتی مشتاقان این مراسم از جای‌جای جهان به این محل می‌کشاند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان سمنان
اجرای تعزیه، تشکیل هیات‌های عزاداری، سینهزنی و زنجیرزنی، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادی از کاروان کربلا و اسرا، نخل گردانی، اطعام دادن و نذری دادن بویژه در شبهای تاسوعا و عاشورا و شام‌غریبان از جمله سنت‌هایی است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار میشود.
تعزیه یکی از این سنت‌هاست که طرفداران زیادی دارد، هنرمندان این استان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می‌دانند و معتقدند زیبایی نهضت کربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی میشود. تعزیه در حقیقت نوعی پیام رسانی است که برای نهادینه کردن فرهنگ عاشورا می‌توان از آن استفاده کرد.
“نخل گردانی” به خصوص در شهرهای سمنان و شاهرود مرسوم است که نمادی از تشییع جنازه امام حسین (ع) است، همچنین حرکت شتران با کجاوه‌ها که نمادی از کاروان کربلا و اسرا است.
برپایی خیمه نیز یادآور خیمه‌های امام حسین (ع) در کربلاست، اطعام دادن و نذری دادن در ماه محرم مخصوصا در شبهای تاسوعا و عاشورا به عزاداران حسینی یکی دیگر از رسوم این استان به شمار می‌رود.
مردم شهر شاهرود نیز از دوران قدیم در روز پنجم محرم به یاد جان‌فشانی‌های حضرت ابوالفضل العباس(ع)، آیین طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبی خاصی برگزار میکنند.
آنان با برپایی این آیین نمادین نشان میدهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به یاریش بشتابند امروز همه آماده‌اند تا به یاد آن روز علم حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند.
تکیه بازار شاهرود که به “تکیه زنجیری” معروف است و از بزرگترین تکایای این شهر شاهرود به حساب میآید وظیفه جمع‌آوری طوق‌ها و برگزاری دسته طوق- بندان را بر عهده دارد.
عاشقان ابوالفضل‌العباس(ع) سپس در قالب هیاتی به سوی مساجد و تکایای دیگر به راه می‌افتند و در طول مسیر به چاوشی و خواندن مصیبت میپردازند.
آئین سنتی «یاعباس یاعباس» در شاهرود
نحوه سینهزنی منحصربه‌فرد مردم شاهرود در آئین سنتی «یا عباس یا عباس»، باعث مطرح‌شدن آن در سراسر کشور شده است چراکه این‌گونه حرکات پا، دست و کمرگیری از عزادار، در کمتر جایی سابقه دارد.
مردم شاهرود هم همزمان با پنجمین روز از ماه محرم میهمان‌خانه اهل‌بیت(ع) بودند آن‌هم در سوگواره‌ای به نام «یاعباس-یاعباس»، وعده‌گاهشان هم تکیه بازار، روایتگر کهن‌ترین خاطرات عزاداری مردم این دیار، که امسال نیز مانند سنوات پیشین شاهد حضور هزاران تن از عاشقان نهضت حسینی(ع) بود.
تکیه بازار شاهرود امروز میزبان عاشقانی بود که یک‌صدا لبیک یا حسین(ع) سر می‌دادند تا آغازگر مراسمی باشند که قدمتش را به بیش از ده‌ها سال می‌رسد.
با جمع شدن هیئت‌های مذهبی، تکیه بازار شاهرود رنگ و بوی وصف‌ناشدنی به خود میگیرد. کم‌کم صدای ناله مردم هم‌نوا میشود با ناله طفلان اباعبدالله الحسین (ع) و صدای «ای عمو آب چه شد» در صحن تکیه می‌پیچد. با ورود علم مساجد و تکایای محله بیدآباد شاهرود مراسم رسمیت می‌یابد.
از دیرباز زنان در قسمت بالای این تکیه مستقر می‌شدند و مردان هم در میان گودی دوار تکیه که انسان را به یاد گود زورخانه می‌اندازد. سقف تکیه هرساله در آستانه محرم طبق آئینی سنتی «پوش» با چادر پوشیده میشود و همه‌چیز آماده برای برگزاری مراسم «یا عباس» میشود.
مردان میان گود دوار میایستند چرخش جمعیت سینهزنان آغاز میشود و کم‌کم مانند قطاری سرعت میگیرد و این چرخش عارفانه عاشقان حسین(ع) تداوم می‌یابد تا همه برای مراسم یا عباس آمده شوند مراسمی که پس از به هم پیوستن جمعیت در بیرون از تکیه و در مسیر سنتی نخل گردانی شاهرود برگزار خواهد شد.
«یا عباس» را بسیاری اوج عزاداری در شاهرود می‌دانند. نخستین شعاع دایره سیاه پوشان در تکیه بازار، آغازگر مراسمی است که شاید نظیرش را کمتر در مناطق دیگر کشور بتوان دید.
دایره جمعیت سینهزنان کم‌کم به خطوط موازی بدل میشود و هر کس دست در کمر دیگری پای‌کوبان بر سینه می‌زند و در پاسخ مداح که می‌گوید«سر از تنش جدا شد» همه یک‌صدا فریاد می‌زنند… «یا عباس، یا عباس…» و هم‌نوا با ذکر «یا عباس» سیاه پوشان، سیل عاشقان به امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) مسیر نخل گردانی را تا بالای محله طی میکنند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان سیستان و بلوچستان
نوحه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، برگزاری زیارت عاشورا، تعزیه خوانی از جمله آیینهای معمول مردم سیستان در ایام محرم به شمار می‌رود.
پخت حلیم و شعله زرد، امتناع مردم سیستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری در منازل از جمله آداب خاص مردم سیستان در ماه محرم و ۱۸روز پس از آن است.
تعزیه درسیستان به صورت روز شماراجرا میشود به این صورت که شبیه‌خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین (ع) مثلا حضرت علی اکبر(ع) و یا حضرت ابوالقضل (ع) اختصاص میدهند.
در بلوچستان مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهیدان سهیم دانسته و با اجرای برنامه‌های وعظ و سخنرانی درمحافل مذهبی به استقبال از این ماه می‌روند.
با آغاز اولین روز از ماه محرم امامان جمعه، پیش نمازان مساجد و ملایان اهل تسنن با سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می‌سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین (ع) و نقش وی در اسلام و همچنین عظمت این ماه پر برکت را به نمازگزاران منتقل کنند.
در ماه محرم زنان دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و سوزن دوزی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روزه مانوس کنند.
اکثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهای تاسوعا و عاشورا روزه میگیرند، آنها بر این باورند که گرفتن روزه در این ایام اجر و ثواب بسیاری دارد.
پخت انواع غذاهای محلی از قبیل حلوا، خورشت و برنج و همچنین پخش شیر و خرما میان خانواده‌های کم درآمد از دیگر آیینهای روزهای تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است.
مردم چابهار با برپایی آیینهای نوحهخوانی، تعزیه، روضه خوانی، سخنرانی، سینه زنی و زنجیر زنی همچنان یاد قیام سرور و سالارشهیدان را زنده نگاه داشته‌اند.
در ظهر عاشورا مردم محلی در بندر مرزی چابهار با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه‌ها به یاد اسیران کربلا بر سر و سینه می‌زنند و با حضرت زینب (س) و اسیران همدردی میکنند.
زنان پاکستانی مقیم چابهار نیز دردهه اول محرم بانوحه خوانی و برپایی آیینهای ویژه به سوگواری پرداخته و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم به عزاداری خاص حصر قاسم میپردازند.
سقاخوانی و گلدسته گردانی
مردم سیستان از گذشته در نخستین روز آغاز ماه محرم با پوشیدن جامه سیاه و برافروختن مشعل، چراغ و یا گلدسته با برگزاری مراسمی بانام «گلدسته گردانی» به‌عنوان آغاز قیام امام حسین(ع) به استقبال این ماه می‌روند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان قزوین
هیات‌های مذهبی استان قزوین برای تجلیل از مقام ممتاز علمدار کربلا حضرت ابوالفضل (ع) علامتی تهیه و به هنگام عزاداری علامت و چهل چراغ را پیشاپیش هیات حمل میکنند.
عزیمت هزاران مشتاق اهل بیت و عزادار حسینی از سراسر کشور به شهر قزوین وحضور در حسینیه “آقا سید جمال” با سابقه بیش از یکصد سال دراین شهر برای برآورده شدن حاجت‌ها وشفای بیماران بر غنای عزاداری‌ها وسوگواری امام سوم شعیان می‌افزاید.
دخیل بستن روی علامت، عزاداری و حضور دستههای سینهزنی و زنجیر زنی در در کوچه و خیابان‌ها و اجتماع آنان در زیارتگاه “امامزاده حسین”از برنامه- های هیات‌های مذهبی در دهه اول محرم است.
بارگاه “امامزاده حسین” که در بین مردم قزوین به “شاهزاده حسین” معروف است از فرزندان امام هشتم رضا(ع) بوده و درروزهای تاسوعا و عاشورای حسینی محل عزاداری هیات‌های مذهبی شهر قزوین است.
تعزیه
تعزیههای شهرستان‌های بوئین‌زهرا، تاکستان، البرز و قزوین با برخورداری از نسخه‌هایی اصیل، تسلط تعزیه‌خوانان و بانیان آن بر اجرای این هنرنمایشی و آیینی متمایزتر از سایر نواحی این استان و کشور هستند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان کردستان
متن
گل گیران در بیجار
گل گیران مراسمی است که به گفته افراد محلی از گذشته‌های دور تاکنون و هرسال باشکوه خاصی در شهر بیجار برگزار میشود و عزاداران حسینی در این روز با گذاشتن گل بر سر غربت اهل‌بیت امام حسین (ع) ویاران باوفایش را در صحرای کربلا روایت میکنند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان کرمان
متن
چهل‌منبران در کرمان
مردم در روز عاشورا اعتقاددارند با روشن کردن چهل شمع در چهل محل حاجت‌روا میشوند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان کرمانشاه
کرمانشاه، این شهر کهن که دروازه کربلاست و بیشتر مردمانش افتخار عنوان کربلایی دارند در ماه محرم حال و هوای غریبی دارد.
از آیینهای بسیار قدیمی ماه محرم در کرمانشاه تعزیهخوانی است.
علاقه فراوان مردم به تعزیهخوانی و آگاهی یافتن از واقعه کربلا و همدردی با مصائب سیدالشهدا (ع) و اهل بیت او از طریق بازگویی و نمایش وقایع و آلام هرسال تعزیه‌خوانان را به برپایی هرچه با شکوه‌تر این مجالس وا می‌دارد.
تهیه انواع غذاها و شربت‌های نذری مانند حلیم، شله زرد، حلوا و شربت‌های مختلف و تقسیم آن در میان عزاداران از دیگر آیینهای این شهر است.
تهیه تابوت خونینی که روی آن کبوتری گذاشته شده و پشت سر آن کودکان به منزله فرزندان امام حسین (ع)حرکت میکنند و فردی آنان را شلاق می‌زند تا به اسارت ببرد، تهیه قنداق علی اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم (ع) و قرار دادن دختر بچه‌ای مانند عروس در آن، ساختن دست ابوالفضل(ع) و پرتاب آن به هوا برای تحت تاثیر قرار دادن مردم از دیگر آیینهای عزاداری مردم این شهراست.
از ادوات و ابزار موسیقی رایج در منطقه کرمانشاه که در سوگواری ماه محرم استفاده میشود می‌توان دهل و سرنا را نام برد که با نوای “چمری” ( نوعی موسیقی اصیل محلی ویژه عزاداری ) با دستههای عزاداری حرکت میکنند.
سنت فقایت در کرمانشاه
کسانی در نقش سقا با مشک‌های آب (کُنه) به یاد شهدای کربلا در بین عزاداران و هیئات حرکت کرده و به عزاداران حسینی آب میدهند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان کهگیلویه و بویراحمد
صدای سنج و طبل عزا در شهرها و روستاها، شیون و زاری مردان و زنان عزادار حسینی، شور و نشاط پیران و جوانان عاشق اهل بیت همگی نشان از غم و اندوه شیفتگان امام حسین (ع) در کهکیلویه و بویراحمد دارد.
نمادی‌هایی از کربلا و قبر شش گوش حضرت علی‌اکبر(ع) ساخته شده‌از آلومینیوم و چوب و نصب لامپ‌هایی با رنگ‌های مختلف ، زیبایی خاصی به مراسم این شهر می‌بخشد.
این سمبل‌های مذهبی که بر روی پایه‌های فلزی ، در شهر یاسوج گردانده می شود و سیاه چادرهایی که با پارچه‌های سبز و سیاه پوشیده شده حکایت از رویداد عظیم تاریخی عاشورا و صحرای کربلا دارد.
در آیینهای عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) هر شب در این سیاه چادرها، خار و خاشک‌هایی به آتش کشیده میشود که بیانگر گوشه‌هایی از صحنه کربلا و اسارت حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) است.
برگزاری نمایش‌هایی از صحنه‌های کربلا بویژه شهادت امام حسین (ع) و یارانش از دیگر برنامه‌های عزادارای در این منطقه است.
آیین تعزیهخوانی سنتی سوق
آیین تعزیهخوانی سنتی سوق که سابقه ۱۰۰ ساله در شهر سوق از توابع شهرستان کهگیلویه دارد در سال ۹۰ در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شد.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان گلستان
متن
چهلمنبر و دسته چوبی در گلستان
یکی دیگر از آئین‌های ایام شهادت امام حسین (ع) «دسته چوبی» در گرگان است که شب دوازدهم ماه محرم مصادف با روز سوم شهادت امام حسین(ع) برگزار میشود و مردم از بعضی محلات قدیم گرگان مانند سبزه مشهد، سر پیر، دباغان و میخچه گران با دسته چوبی عازم محلات دیگر میشوند.
درواقع دسته چوبی شبیه دسته زنجیرزنی است، با این تفاوت که افراد یک چوب یا نی به طول یک متر را به شکل عمودی به دست می‌گرفتند و بر بالای سر می‌بردند، آن را به بالا و پایین حرکت می‌دادند و با دست دیگر سینه می‌زدند و اشعار خاصی را در مسیر راه می‌خواندند.
تشکیل دسته چوبی با روشن کردن چند مشعل و به دست گرفتن چوب انجام میشود، آنگاه با شعار «مدد یا علی» حرکت عزاداران به سمت محلات دیگر آغاز میشود. این دسته برای عزاداری در محلات و حرکت در مسیر راه، اذکار یا اشعاری دارند که آن را مدام تکرار میکنند.
«چهلمنبر» یا «پامنبری» یکی دیگر از رسوم قدیمی عزاداری ماه محرم گرگانی‌هاست که طبق آن غروب روز تاسوعا مردم به درب منازلی می‌روند که منبرهای عزاداری دارند و با روشن کردن شمع در پای آنها برای برآورده شدن حوائج خود دعا میکنند، چراکه گرگانی ها اعتقاددارند اگر کسی شمع روشن کند و بر روی چهلمنبر بگذارد حاجتش برآورده میشود.
مراسم چهلمنبر گرگان از آیینهای ماه محرم است و به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این اثر که با شماره ۵۵۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده از مراسم آیینی ماه محرم در روز تاسوعا است که تنها در محلات قدیمی گرگان برگزار میشود.
گرگانی‌ها منبر خانه‌های خود را بیرون از درب منزل قرار میدهند، تا هرکسی نذری دارد شمعی روشن کند و بر روی آن قرار دهد.
دستههای عزاداری در عصر روز تاسوعا مهیا میشوند و در خیابان‌ها و کوچه‌ها به زنجیرزنی میپردازند، سپس مراسم پامنبری آغاز میشود و تا نماز مغرب و عشاء ادامه دارد.
طوق بندان
طوق بندان که عنوان اصلی آن، پاطوقی است از دو بخش طوق شوران و طوق بندان تشکیل‌شده که به پاطوقی ختم میشود. طوق‌ها علم‌های یک شاخه عمودی هستند که از قطعات مختلفی مانند چوب پنج‌متری و یک سری قطعات برنجی و فلزی که آیات مختلف بر روی آن حکاکی شده است، تشکیل‌شده‌اند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان گیلان
اعتقاد و باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس ، علی اکبر، علی اصغر، حربن یزید ریاحی و زنان و کودکان سیدالشهداء در این ایام و برگزاری آیین- های ویژه سوگواری به نام آنان نمونه‌ایی ازباورداشت‌های مذهبی مردم این استان است.
یکی از آیینهای عزاداری در این ماه علم بندی است که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی استان گیلان برگزار میشود.
درروز اول این مراسم مردم مناطق مختلف با پذیرایی از عزاداران در مساجد و حسینیه‌ها در بعد از ظهر با تشکیل دستجات مختلف سینه زنی و خواندن نوحه پرچم‌های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهداء به بالای سردر مساجد و گنبدهای آن نصب میکنند.
این مراسم در دهکده تاریخی ماسوله و شهرستان مذهبی آستانه اشرفیه جلوه- ایی ویژه دارد و هرساله‌افراد مختلفی برای شرکت دراین مراسم به این روستا می آیند.
پخت نوعی شیرینی به نام “ککه” یا “کشته”، دادن شربت و نصب منبع‌های آب در اطراف مساجد و سطح شهر، اطعام دهی ، پرداخت نذورات ، راه اندازی علم و کتل ، حمل پرچم‌های سبز با عبارت‌های “یا حسین شهید” به وسیله کودکان و نوجوانان و سقاشدن کودکان سیاهپوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر (ع) از جمله جلوه‌های زیبای آیینهای سوگواری در این منطقه است.
زاره زاره
در این مراسم که سحرگاه عاشورا اجرا میشود، زنان و دختران به دنبال نوحهخوانی و ذکر مصیبت اباعبدالله (ع) به همدردی با فرزندان و زنان کاروان کربلا پرداخته و یاد رنج‌های آنان را در سحرگاه دهم محرم زنده نگاه می‌دارند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان لرستان
راهی غرب ایران می‌شویم، اینجا دامنه فلک الافلاک است، دانه‌های «گِل» روی صورت عزاداران خشک‌شده و هر بار با بارانی نَم میگیرند، دست‌ها که بالا می‌رود و پایین میآید غباری از اندوه هیئت را به اوج می‌برد و هوای غریبی مهمان شهر میشود.
اشک‌ها راه خود را روی صورت عزاداران پیدا میکنند و بی‌تاب و بیگاه راهی میشوند؛ نوای غریبیِ زینب این بار وِرد زبان عزاداران میشود: «برار برار زینبِ نالو میکه/ گریوه وه حال یتیمو میکه».
اینجا کلمات سوگوارند، سوگوار یتیمی و اسیری فرزندان دردانه زهرا، و امان از دل بی‌تاب زینب کبری…امان…
لرستانی‌ها هم هرساله با فرارسیدن دهم محرم، با درست کردن حوضچه‌های گِل و گِل مالی کردن خود، عزادار بودن و اوج اندوه خود را برای سید و سرور شهیدان ابراز میکنند. آیینی که فقط در لرستان اجرا میشود و می‌توان آن را خاکی‌ترین آئین عاشورایی جهان دانست.
اینها تنها روایت کوتاهی از آئین‌های عاشورایی اقوام ایرانی است، آئین‌های عاشورایی که هرکدام در نوع خود منحصربه‌فرد بوده و تاکنون تعدادی از آئین‌ها در فهرست میراث معنوی ایران نیز به ثبت رسیده است.
نذری‌‌های رایج: قیمه، عدس‌‌پلو، زرشک‌‌پلو و قورمه‌‌سبزی از جمله نذری‌‌های رایج مردم استان لرستان هستند و البته در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی حلیم هم به عنوان نذری توزیع میشود.
گل‌‌مالی و چهلمنبر در لرستان
در روزهای محرم رسمی در استان لرستان رایج است که به آن «گل‌‌مالی» میگویند. در این مراسم به کمک خاک نرم و گلاب گل ساخته میشود و عزاداران خودشان را با گل می‌‌پوشانند. گاهی هم افراد در حوضچه‌‌هایی میایستند و بقیه در گل‌‌مالی آنها مشارکت میکنند. سپس مدتی جلوی آفتاب قرار میگیرند تا گل‌‌ها خشک شوند. در مرحله بعد عزاداران با تشکیل گروه‌‌های منظم به عزاداری میپردازند.
لرستانی‌ها هرساله با فرارسیدن دهم محرم، با درست کردن حوضچه‌های گِل و گِل مالی کردن خود، عزادار بودن و اوج اندوه خود را برای سید و سرور شهیدان ابراز میکنند. آیینی که فقط در لرستان اجرا میشود.
در بروجرد هم رسم بر این است که در شب عاشورا زنان به یاد حضرت زینب(س) با صورت‌‌های پوشیده و پای برهنه شمع به دست می گیرند که تعداد این شمع‌‌ها معمولاً ۴۰ عدد است و آنها را در ۴۰ منبر عزای حسینی قرار میدهند تا حاجت بگیرند. البته رسم چهل منبر تنها مختص خانم‌‌ها نیست و مردان هم در این مراسم شرکت میکنند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان مازندران
برخی از مردم در یکی دو روز قبل از ماه محرم در استقبال از این ماه در خانه خود مراسم روضه خوانی برپا میکنند و اطعام میدهند.
یکی از آیین خاص ماه محرم در مازندران ایین ” نخل گردانی ” در روستای “نوا” در شهرستان آمل است.
از روز اول تا هفتم محرم مردم به عزاداری میپردازند و سعی میکنند در این روزها کلیه نذورات خود را ادا کنند و برای مراسم نخل گردانی آماده شوند.
در روز هفتم محرم، مردم روستای نوا و بسیاری از اهالی اطراف به کنار نخلی می‌روند و به آن سلام میکنند.روز هشتم محرم نخل را بیرون می‌آورند و در محله‌ها می‌گردانند مردم نیز به همراه نخل می‌روند.
در روز هشتم، نهم و دهم،همراه نخل گردانی، نذوراتی مانند “شیر” بین مردم توریع میشود.نخل را به در هر خانه که می‌برند، صاحب خانه نذر خود مانند شربت ، خرما شیر، دود کردن اسپند را به جای می‌آورد و اگر نذر قربانی کردن گوسفند باشد قربانی می‌کند.
در شامگاه عاشورا، که شام غریبان است، نخل را دور محل می‌گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل می‌روند و تا صبح به سینه زنی و عزاداری میپردازند.
دسته گردانی یکی دیگر از مظاهر مشخص مراسم عزاداری در ایام محرم است که با اشکال زنجیرزنی ، سینهزنی، شام غریبان و مراسم قوم بنی‌اسد ، نوای یاحسین را از مساجد و تکایا به خیابان‌ها می‌کشاند و جلوه‌های عشق و ارادت مردم به امام حسین(ع) و خاندان مطهرش را به رخ عالم می‌کشد.
برخی از روستاها از گذشته در این دو روز پذیرای عزاداران حسینی بوده‌اند و همچنان با حفظ این سنت در روزهای عاشورا و تاسوا از همه کسانی که برای عزاداری می‌ایند پذیرایی میکنند.
این کار به صورت عمومی صورت میگیرد و همه مردم روستا در این روز در حد مقدورات خود برای عزاداران غذا تهیه میکنند.
از آداب و رسوم بومی منطقه غرب مازندران که سال‌ها است نسل به نسل چون امانتی گرانمایه به نسل حاضر رسیده، آیین “کرنازنی” در محرم است.
” کرنا زنی” ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در محلاتی چون آخوند محله ، نارنج بن، تالش محله فتوک و سادات محله شهرستان رامسر و برخی مناطق استان گیلان سابقه‌ای چند قرنی دارد.
امروز در معدود شماری از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم” کرنا زنی” انجام میگیرد و متاسفانه روز به روز اجرای این آیین کم رنگتر میشود.
این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینهزنی و نوحهخوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله ” کرنا ” در مجلس عزا حضور می‌یافتند.
معمولا هیات‌های عزادار عصر تاسوعا در مساجد جمع شده و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بیدار می‌ماندند و در سپیده دم پس از ادای فریضه نماز صبح عزاداران پیشاپیش کرناچی‌ها به سوی گورستان‌ها حرکت می‌کردند.پیش از حرکت دستههای سینه زنی، نوای حزن‌انگیز کرنا در حالی که سکوت همه جا را فرا گرفته بود،در فضای مسجد طنین انداز می‌شد و کسانی که مشتاق حضور در عزاداری بودند با شنیدن صدای ” کرنا” از دور و نزدیک به مسجد می‌آمدند و هیات را همراهی می‌کردند.
آیین ” کرنازنی ” بیشتر به صورت دسته جمعی و درمحوطه مسجد انجام می‌گرفت و علاوه بر روزهای تاسوعا و عاشورا در سوم و هفتم شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش نیز کرنا نواخته می‌شد.
دستههای کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.
سرکرناچی آهنگ یا امام سر می‌داد و کرناچیان یاحسین را در دمیدنشان بیان می‌داشتند و این نواختن تا زمان خستگی ادامه داشت و گاهی هم کرناچیان پیشاپیش هیات‌ها در بیرون از مسجد حرکت می‌کردند.
به گفته برخی کرناچی‌ها هنر ” کرنازنی” چندین قرن است که در خاندانشان موروثی است.
گرچه امروز در این مناطق، کرنا زنی آن شور و حال گذشته را ندارد اما عاشقانی هستند که این رسم بر جای مانده از نیاکان خود را هنوز در ماه‌محرم انجام میدهند.
پیرعلم
پیر علم نماد توسل به علمدار کربلاست و طنین نوای مداحان دوباره در فضا می‌پیچد که فریاد از غریبی حسین و خاندانش سر میدهند. همزمان با آیین پیرعلم، بساط نذری در کلوده برپا میشود تا با آن زائرانی که به عشق امام حسین (ع) در این مراسم شرکت کرده‌اند، پذیرایی شوند.
طنین نوحه ۲۱ ضرب «کرب‌زنان» در مازندران
کرب زنی از آیینهای سنتی و پر پیشینه مازندران است که سالیان سال در ماه محرم و عزاداری سالار شهیدان به‌ویژه در دهه اول ماه محرم اجرا میشود.
کرب تکه چوبی است تراشیده شده، به‌اندازه‌ای که در کف دست جا میگیرد و سطح بیرونی آن صاف است و در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می‌افتد. کرپ در کف دست قرار میگیرد و انگشتان برگرد آن حفاظ میشوند، یک جفت کرب را در دست میگیرند و به آهنگ نوحه‌ای که خوانده میشود آنها را بر هم می‌کوبند و کرب زنان ضمن هماهنگی و همنوایی باهم نمادی از همدلی و اتحاد از خود نشان میدهند و ناله کرب آنان بیانگر ناله جمادات و زمین و زمان‌بر حسین (ع) ویارانش است.
نوحه‌ای که در مراسم کرب‌زنی خوانده میشود ۲۱ ضرب نام دارد که از تک‌ضرب شروع میشود و همین‌طور دو، سه و پنج ضرب به بالا، تا اینکه ۲۱ ضرب کامل شود، همچنین گروه نخبه، وسط دایره کرب‌زنی می‌ایستد وقتی مداح در مراسم کرب‌زنی شروع به خواندن کرده و به ضرب بیست‌ویکم می‌رسید، گروه نخبه که در مرکز دایره قرار دارند با حرکتی هماهنگ و رو به بالا به‌طوری‌که گویی از زمین به‌سوی آسمان پرواز میکنند، کرب را می‌زدند.
ناله کرب بیانگر ناله جمادات و زمین و زمان‌بر حسین (ع) ویارانش است. کرب زنی از آیینهای سنتی عزاداری مردمان منطقه طبرستان بوده و امروز این آیین کمتر اجرا میشود و بسیاری از جوانان نمی‌دانند کرب زنی چیست.
در مراسم کرب زنی، از کرب به‌جای سینهزنی استفاده می‌کردند و با استفاده از دوتکه چوب که در دست داشتند به عزاداری می‌پرداختند و نوحه‌هایی که توسط شعرای محلی مازندران سروده می‌شد نیز خاص کرب زنی بود.اکنون آیین کرب زنی در برخی از مناطق روستایی و شهری استان رواج دارد و بجای سینهزنی کرب زنی میکنند و می توان در ایام عزاداری سالار شهیدان، آیین کرب زنی را در روستای آقا ملک و یا شهر رضی کلا بابل مشاهده کرد.
در شب هفتم محرم هم مراسم علم بندان انجام میگیرد. مردم به‌پای علم‌ها رفته و به‌اصطلاح علم را لباس میکنند. زنان و مردان در کنار علم‌ها داخل تکایا حضور یافته و با گلاب آنها را شست‌وشو میدهند. هر کس نذر یا حاجتی دارد پارچه سبزی به آن می‌بندد.
بعد از انجام کارهای اولیه چند نفر از جوانان قوی برای حمل علم انتخاب میشوند، عزاداران با فرستادن صلوات علم‌ها و علامت‌ها را حرکت میدهند. زمانی که علامت‌دار با علم هیئت دیگر در طرف مقابل روبه‌رو شد با پایین آوردن سر علامت به آنها سلام می‌دهد.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان مرکزی
متن
علمگردانی
آیین مذهبی علمگردانی توسط هیئت سادات روستای هزاوه اجرا میشود و این مراسم با بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد(ع) روستای هزاوه در شب اول ماه محرم آغاز میشود.
نخل گردانی در خمین و ساوه
“نخل گردانی” یکی از آیینهای ویژه عزاداری برای تکریم امام حسین(ع) در شهرستان خمین است که سابقه آن به بیش از ۴۰۰سال می‌رسد.
در روز عاشورای حسینی مراسم نخلگردانی که از دیرباز از خاندان‌های قدیم این خطه نسل به نسل در میان آنان به ارث رسیده است اجرا میشود.
این نخل به منزله “عماری” حضرت امام حسین (ع) با حالتی شبیه خیمه، از چارچوب‌هایی به شکل چادر صحرایی ساخته شده و با پارچه‌های سبز و مشکی، سپرو شمشیر، کلاه‌خود و تصاویر معصومین تزیین میشود. این نخل به روایتی به منزله خیمه امام حسین (ع) و به روایتی تابوت آن حضرت است.
عزاداران خمین هرسال در روز عاشورا، نخل را از محل خود واقع در کنار امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت میدان ۱۵خرداد و از آنجا به “چاله نخل” در مرکز شهر حمل میکنند.
مردم منطقه معتقدند که با گذشتن از زیر این نخل، امام حسین (ع) حافظ خود و فرزندانشان میشوند.
آیین سوگواری “طوق گردان” یکی از آداب و رسوم کهن مردم شهر ساوه در ماه محرم و روز سوم است.
دراین آیین عزاداران حسینی در قالب هیات‌های سینه زنی و زنجیر زنی طوق یا علامت آن هیات را به خانه یکی از صاحبان نذر انتقال میدهند و پس از ذبح گوسفند توسط صاحب نذر، طوق را با آب و گلاب شست و شو میدهند.
مردم عزادار پس از شست و شو و تزیین طوق، آن را طی مراسمی همراه بانوحه خوانی و مرثیه سرایی با تشریفات خاص جهت ادای سلام به بارگاه “امامزاده سید علی‌اصغر (ع)” شهر ساوه منتقل میکنند.
در این مراسم پس ازادای سلام واحترام دراین بارگاه مقدس، طوق را به هیات های عزاداری و مساجد حمل میکنند.
مردم ساوه مراسم “طوق گردان” را بیانگر آغاز حرکت لشکر امام حسین(ع) به سمت کربلا و شروع عزاداری محبان آن حضرت و تداوم راهش می‌دانند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان هرمزگان
متن
علم شمشیری در قشم
آیین سنتی «علم شمشیری» بیش از ۹۰۰ سال در قشم سابقه دارد و علمی که خاص این مراسم در نظر گرفته‌شده، همزمان با هفتم محرم به‌طرف روستای «حمیری» در هفت کیلومتری قشم به حرکت درمی‌آید.
«علمگردانی» آئینی به قدمت بیش از ۳۵۰ سال در میناب
«علمگردانی» آئینی مذهبی در شهرستان میناب است که در روز پنجم محرم و با قدمت بیش از ۳۵۰ سال همچنان با همان روش‌های قدیمی برگزار میشود که در این روز جمعیت میلیونی از جای‌جای کشور برای شرکت در عزاداری و این مراسم حضور پیدا میکنند.
آئین «علمگردانی» در میناب که برگرفته از برافراشته شدن پرچم حضرت رسول (ص) در سال ۶۳ هجری قمری با دستان مبارک امام حسین(ع) برای احیای دین اسلام در کربلا است با شور و اشتیاق هیئت‌ها و عزاداران در پنجمین روز از ماه محرم همه‌ساله باشکوه هرچه بیشتر برگزار میشود.
بر اساس رسم و سنتی که از روزگاران کهن در شهر میناب برجای‌مانده است، در روز پنجم محرم، همه علم‌ها از حسینیه‌ها و تکیه‌های مختلف، از شهر و روستا، در محلی به نام «ماتم قلعه»، در مرکز شهر، در کنار هم قرار میگیرند و هیئت‌های عزاداری دورهم جمع میشوند تا در مراسم «علم پیامبر(ص)» که همه‌ساله در این روز خاص برگزار میشود، شرکت کنند.
نحوه برپا کردن «علمگردانی» و انتقال آن به مکان موردنظر به این صورت است که صبح روز پنجم محرم، پایه چوبی نماد علم پیامبر(ص) را که طول آن به ۶ متر می‌رسد، پس از یک سال انتظار، از درون حسینیه بیرون می‌آورند و پس از مراحل شست‌وشو در آب رودخانه شهر، آن را به‌سوی «حسینیه میانی» برده و سپس با پارچه رنگی تبرک شده، خلخال‌های نقره‌ای دایره مانند و بندهای نخی تابیده آن را تزئین و در بعدازظهر همان روز مردم در مکان موردنظر برای شروع مراسم اجتماع میکنند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان همدان
متن
آیین سقایی
از مراسم‌های شاخص عزاداری سرور و سالار شهیدان در استان همدان برگزاری آیین سقایی است که هنوز هم در تاسوعا و عاشورای حسینی پابرجاست و مردانی سیاهپوش و جام به دست پای‌برهنه و با چشمی گریان و گل‌اندود با ذکری حزین به عزاداری در خیابان میپردازند.
آیین های محلی محرم و عاشورا در استان یزد
آیین عزاداری سنتی مردم استان یزد به مناسبت شهادت امام حسین(ع)، ۱۰ روز مانده به ماه محرم با عنوان “بهرشهید” آغاز میشود و تا پایان ماه صفر ادامه دارد.
در آیین بهرشهید که تا اول ماه محرم ادامه دارد، هیاتی متشکل از جوانان و نوجوانان شهر به منازل مردم مراجعه و اشعاری را در سوگ امام حسین(ع) و یاران با وفایش زمزمه میکنند.
دو روز مانده به محرم، آیین ” پرسه” برپا میشود و مردم در قالب هیات عزاداری در سطح شهر حرکت میکنند و اشعاری در رثای علی‌اکبر(ع) می‌خوانند.
برای آغاز عزاداری ماه محرم هر شب یکی از وعاظ با خواندن ذکر و کلماتی، با عنوان “شاه کشیدن” مراسم را آغاز میکنند.
پس از انجام این مراسم، تعدادی از عزاداران از جمله سادات و پیرمردان، با عنوان ” یاران عزا”، دور هم جمع میشوند و به آرامی ترجیح بند معروف محتشم کاشانی را می‌خوانند.
از دیگر سنت‌های عزاداری مردم در ماه محرم ” نخل بستن” نام دارد، نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک به شکل نخل ساخته شده است.
تعدادی از خادمان حسینیه روز هشتم ماه محرم با استفاده از پارچه مشکی، آیینه و شمشیر نخل را آذین بندی میکنند. نخل سمبل جنازه سیدالشهدا است و آیینه‌ها،نمادی از شخصیت حسین(ع) است .
در ندوشن رسم است هنگام نخل برداری کسانی که در طول سال گوسفندی نذر کرده باشند در مقابل نخل ، قربانی میکنند.
نذری‌‌های رایج: یکی از معروفترین نذری‌‌های یزد آش امام حسین است که در مدت دو ماه محرم و صفر و به ویژه در تاسوعا و عاشورای حسینی در بین عزارادان توزیع میشود.
نخلگردانی در یزد
وقتی صحبت از نخل به میان میآید ممکن است تصور کنید که این آیین مربوط به حمل درخت نخل است اما این باور اشتباه است. در واقع نخل گردانی یکی از مراسم باشکوه در یزد است که به درخت نخل ارتباطی ندارد، بلکه نخل یک اسکلت چوبی بسیار بزرگ است که روی آن پارچه، آینه، چراغ، شیشه‌‌های رنگی، خنجر، شمشیر و… قرار میگیرد و نمادی از تابوت سیدالشهدا(ع) است. این نخل بزرگ با همیاری و همکاری عزاداران بلند میشود و برای تزئین کردن نخل نیز بسیج عمومی لازم است. علاوه بر این افراد زیادی باید در بلند کردن نخل‌‌ها و حرکت آن مشارکت کنند.
جوش‌زنی (جوش دور)، شَدًه‌بندی و شَدًه‌گردانی، زنجیرزنی (جفتی) در ابرکوه
هیئت‌های عزاداری ابرکوه هرکدام هیئت زنجیرزنی مجزا دارند که در مقابل هیئت‌های عزاداری آن محله همراه بانوای موسیقی سنتی محرم ابرکوه که قبل از این به ثبت آثار معنوی رسیده است، حرکت میکنند.
در حال تکمیل است.
استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است.